متمم و انواع آن در دستور زبان فارسي

دکتر باطنی در کتاب توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی در ذیل بند متمم چنین می گوید : « دستگاه متمم شبکه ای است که امکانات مختلف متمم را در بند در بر می گیرد .»

انواع متمم:

امّا درمورد انواع متمم باید گفت که از میان خیل ِکتاب های دستور زبان فارسی تنها در چند کتاب معدود به آن ها اشاره شده است . از جمله می توان به کتاب های «دستور زبان فارسی» دکتر پرویز خانلری و نیز به کتاب « گفتارهایی درباره ی دستور زبان فارسی » دکتر خسرو فرشیدورد اشاره کرد که در ذیل قسمت هایی از آن ها بیان می شود:

استادِ فاضل، پرویز خانلری در دستور زبان فارسی، انواع متمم را متمم فعل ، متمم اسم و متمم صفت بر می شمرند.

متمم فعل: متمم فعل ،یک یا چند کلمه یاعبارتی استکه بایکی ازحروف اضافه به جمله می پیوندد و توضیحی به مفهوم فعل می افزاید: ایرج از کتاب خانه آمد

متمم اسم( مضاف الیه): اسم  یا ضمیری است که به اسم دیگری می پیوندد تا معنی آن را تکمیل کند.

 اسمی که مقصود گوینده بوده و این کلمه برای توضیح و تکمیل معنی آن آمده است « مضاف » گویند.

 متمم صفت : متمم صفت، گاهی صفت دیگری است که مقدار آن را بیان می کند: حسن ِبسیاردونده و گاه متمم صفت عادی ،اسم است: حسن ، رفته گر محله آمد.

امّا در کتاب « گفتارهایی درباره ی دستور زبان فارسی » دکتر خسرو فرشیدورد اشارات مبسوط تری درباره ی انواع متمم وجود دارد که بدان اشاره می کنیم:

انواع متمم :

1- متمم فعل         2- متمم اسم         3- متمم صفت            4 - متمم قید                 5- متمم صوت

متمم فعل : که خود بر دو قسم است : یکی مفعول و دیگر متمم قیدی

مفعول ، گروه اسمی یا اسمی است که عملِ فعل متعدی از فاعل به آن سرایت می کند و بدون آن معنی فعل متعدی ناتمام می باشد. مفعول معمولاً با حروف اضافه ی « را» ، « به » و « از » و غیره به فعل مربوط می گردد: هوشنگ را دیدم                               کتاب را به فریدون سپردم

متتم قیدی: گروه اسمی یا اسمی است که به یاری حرف اضافه نقش قید را بازی می کند. یعنی چیزی بر معنی فعل بیفزاید . بنابراین از وابسته های افزاینده است: او را در دانشگاه دیده ام

متمم اسم : گروه اسمی یا اسمی است که به وسیله ی حرف اضافه چیزی بر معنای اسم می افزاید. بنابراین از وابسته های افزاینده است.متمم اسم بر دو قسم است : یکی مضاف الیه دیگر شبه مضاف الیه

مضاف الیه: اسمی است که پس از حرف اضافه ی کسره بیاید . مانند: کتابِ تاریخ

شبه مضاف: اسمی است که به وسیله ی حرف اضافه غیر از کسره به اسم هسته ی خود مربوط شود . مانند

کار در مدرسه ، کوشش برای صلح

متمم صفت : صفت نیز مانند فعل و اسم و صوت متمم می گیرد. متمم های صفت مانند متمم اسم یا با کسره به آن مربوط می شوند مانند خواهان ِتو  یا با حروف اضافه ی دیگر مانند بی خبر از عالم

اسم هایی که متمم صفت می شوند ممکن است یکی از از این حالات را داشته باشند:

1- مفعولیت : اعم از مفعول رایی یا غیر رایی : نگهدارنده ی من یعنی مرا نگهدارنده( مفعول رایی )

2- متمم قیدی : مانند بیقرار تو ( بیقرار برای تو) ، دلخواه ی من ( دل خواه از لحاظ من )

متمم قید: متمم قید نیز مانند متمم صفت است زیرا صفت و متمم آن می تواند به صورت قید هم به کار رود. مانند: او بی خبر از همه جا وارد شد ، او بهتر از تو درس می خواند.

متمم صوت : صوت چون نقش فعل یا جمله را بازی می کند ، مثل فعل گاهی نیز متمم می گردد مانند: سلام بر شما ، فریاد ازین مردم ، آفرین بر تو، وای بر من

جمع بندی و نتیجه :

با توجه به مطالب ذکر شده، متمم،  گروه اسمی یا اسمی است که معمولاً به وسیله ی حرف اضافه (متمم ساز ) چیزی به معنای کلمه دیگر می افزاید نه آن که تکمیل کننده ی معنای فعل باشد زیرا خود ِ واژه ی متمم به معنای مکّمل است . لذا انواع آن نیز به تبع این تعریف عبارتند از :

1-     متمم اسم : گروه اسمی یا اسمی است که به وسیله ی حرف اضافه چیزی بر معنای اسم می افزاید

2-     متمم فعل : متمم فعل یک یا چند کلمه یا عبارتی است که با یکی از حروف اضافه به جمله می پیوندد و توضیحی به مفهوم فعل می افزاید

3-     متمم صفت : متمم صفت گاهی صفت دیگری است که مقدار آن را بیان می کند

4-     متمم صوت : صوت چون نقش فعل یا جمله را بازی می کند ، مثل فعل گاهی نیز متمم می گردد

5-    متمم قید : متمم قید نیز مانند متمم صفت است زیرا صفت و متمم آن می تواند به صورت قید هم به کار رود.

بر این اساس تعریف متمم در دستور زبان فارسی نه یک تعریف خاص بلکه تعریفی عام و جامع است که در بردارنده ی انواعی است که برای بازشناسی آن  ناگزیر از دانستن آن انواع هستیم.

انواع اسم

اسم عام و اسم خاص
اسم عام یا اسم جنس، آن اسمی است که بین افراد همجنس و مشترک باشد و بر هر یک از آنها دلالت کند : مرد، پسر، اسب، باغ، درخت

اسم خاص یا اسم عَلَم، آن اسمی است که بر فردی مخصوص و معین دلالت میکند : حسن، اسفندیار، رستم، مهرداد، بهروز، تبریز، تهران، سهند، رخش

اسم خاص را جمع نمیبندند مگر در مواردی که مقصود از آن مثال یا مانند و نوع باشد : ایران در کنار فردوسی ها و سعدی ها و حافظ ها پرورده است. که مقصود همانند فردوسی و سعدی و حافظ است و در حکم اسم عام میباشد و توسط " ها " جمع بسته میشود. ( این نوع جمع بستن از اروپاییان تقلید شده و در زبان فارسی در چنین مواردی از کلمهٔ امثال استفاده میشد : " امثال سعدی و حافظ "


اسم ذات و اسم معنی
اسم اگر متکی به ذات خودش باشد و وجودش وابسته به دیگری نباشد آن را اسم ذات گویند و اگر به چیز دیگر وابسته باشد آن را اسم معنی میگویند : 1- جامه، نامه، مرد، پسر، بلبل، دیوار، زاغ، باغ 2- رنجش، دانش، کوشش، سفیدی، سیاهی، راستی


اسم جمع
اسمی که به ظاهر مفرد و در معنی، جمع باشد آن را اسم جمع میگویند ، مانند : دسته، رمه، گله، طایفه، لشکر، خانواده


معرفه و نکره
معرفه، اسمی است که در نزد مخاطب، معلوم باشد، مثلاً اگر کسی به مخاطب بگوید : " عاقبت خانه را فروختم و دکان ها را خریدم. " مقصود نکره، اسمی است که در نزد مخاطب، معلوم و معین نیست، " مردی را دیدم " " دوستی را دیدم " مردی و دوستی برای شنونده معین و مشخص نیست . علامت اسم نکره " ی " است که به آخر اسم اضافه میشود. " پیرزنی " گاهی به جای " ی " نکره، کلمهٔ " یکی " پیش از اسم میآید. " یکی گربه در خانهٔ زال بود که برکشته ایام و بد حال بود " گاهی اسم را هم ذکر نمیکنند و به همان کلمهٔ " یکی " اکتفا میکنند . " یکی بر سر شاخ و بن میبرید خدواند بستان نظر کرد و دید " اگر بخواهیم اسم نکره یی را معرفه کنیم " ی " نکره را از آخر آن حذف میکنیم گاهی کلمهٔ " آن " یا " این " پیش از اسم میآوریم و آن را معرفه میکنیم .اسم نكره اسم خوبيه


مفرد و جمع
مفرد، آن اسمی است که بر یکی دلالت کند : مرد، شیر، باغ، پسر، خانه جمع، آن اسمی است که بر دو یا بیشتر دلالت کند : مردان، شیران، باغ ها، خوبی ها، بدی ها

علامت جمع در زبان فارسی، " ان " یا " ها " است که به آخر کلمات اضافه میشود. در زبان فارسی بعضی از کلمات را تنها با " ان " جمع میبندند و برخی با " ها " و بعضی را با " ان " و " ها " هر دو جمع میبندند .

1- جانوران با "ان" جمع بسته میشوند : مردان، زنان، پسران، شیران، مرغان 2- جماد و اسم معنی با " ها " جمع بسته میشود : سنگ ها، فرش ها، کتاب ها، رنج ها، خوبی ها، بدی ها 3- رستنی ها ( نباتات ) را با " ها " و " ان " جمع میبندند : درخت -> درخت ها، درختان نهال -> نهال ها، نهالان 4- اعضا بدن آنهایی که جفت است بیشتر با "ها " و " ان " جمع بسته میشود : چشم -> چشمها، چشمان اعضای بدنی که جفت هستند و جمع بستن آنها با "ها " و "ان" صحیح است به شرح زیر است : چشم، ابرو، مژه، رخساره، رخ، لب، زلف، گیسو، زلفک، دست، انگشت، بازو، زانو، رگ، روده 5- بعضی از کلمات که زمان را میرسانند با " ها " و " ان " جمع بسته میشود : شب، روز، سال، ماه، روزگار


در کلماتی که به " ه" غیرملفوظ ختم میشوند در جمع "ه" آنها به "گ" تبدیل میشود : بنده -> بندگان، تشنه ->

تشنگان که بهتر است "ه" را باقی بگذارند و از نوع دیگر جمع استفاده کنند مثلاً خانه -> خانه ها کلماتی که مختوم به " الف" یا " و" باشند در جمع به "ان" عموماً پیش از علامت جمع " ی " افزوده میشود : دانا -> دانایان، بینا -> بینایان، پیشوا -> پیشوایان و در جمع با " ها" افزودن "ی" بهتر است جای -> جای ها، مو -> موی ها، پا -> پای ها

کلمهٔ "نیا" که به معنی "جد" است در جمع، پیش از علامت جمع "ک" اضافه میشود و میشود : نیاکان، چون در اصل این کلمه نیاک بوده و در جمع به اصل خود باز میگردد .

"سر" و "گردن" هر گاه به معنی عضو بدن باشد با "ها" جمع میشود و هر گاه مقصود، اشخاص بزرگ و رئیس باشد با " ان" جمع میشوند مثل : سران ِ لشکر

کلمات زیر بر خلاف معمول، همانند عربی با "ات" جمع بسته شدهاند و صحیح آن است که از استعمال آنها خودداری شود : باغ -> باغات، ده -> دهات، کارخانه -> کارخانه جات، میوه -> میوه جات، علاقه -> علاقه جات، نوشته -> نوشته جات، حواله -> حواله جات، کوهستان -> کوهستانات روزنامه -> روزنامه جات، پند -> پندیّات،دسته -> دسته جات، شمیران -> شمیرانات رقعه -> رقعه جات رقیمه -> رقیمجات

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: